Jef van der Heijden

85, Meerle (prov. Antwerpen), 23 juni, natuurlijke dood

Nederlands filmmaker. Voormalig verzetsman uit het Brabantse Hilvarenbeek regisseerde vier lange speelfilms. Als directeur van een openluchttheater in Beetsterzwaag werd hij coscenarist van Bert Haanstra's tweede speelfilm, De zaak M.P. (1960), over de roof van een bekend Brussels beeldje. Het jaar daarna debuteerde hij zelf met de ook door hem geschreven jeugdfilm De laatste passagier (ook bekend als Kwikkie; 1961). Het was ook het debuut van de 11-jarige Edwin de Vries, tegenover zijn vader Rob. Weer twee jaar later zou de 18-jarige Jeroen Krabbé zijn eerste rolletje spelen in een film van Van der Heijden, Fietsen naar de maan (1963). Het door P. Hans Frankfurther geproduceerde verhaal van Van der Heijden over drie broers was een moedige poging om een soort van 'nouvelle vague' in Nederland te beginnen, nog voordat de eerste generatie van de Filmacademie zover was, maar de film flopte jammerlijk.

Dat gold ook voor Van der Heijdens bekendste film, Ongewijde aarde (1967), ondanks ampele publiciteit. De controverse begon met het gebruik van documentaire beelden van de begrafenis van de pastoor van zijn geboortedorp in een vertelling over het recht van zelfmoordenaars om fatsoenlijk begraven te mogen worden. De consternatie in katholiek Brabant was groot en niet alleen de katholieke filmkeuring, maar ook de Centrale Commissie voor de Filmkeuring besloot Ongewijde aarde te verbieden, wat toen betekende dat elke openbare projectie een wetsovertreding zou zijn. Het was de eerste keer dat een Nederlandse film dat lot trof. Filmcriticus van Het Parool C.B. Doolaard greep het incident aan voor een petitie om de filmkeuring af te schaffen en kreeg zijn meeste collega's mee, ook degenen van wie Van der Heijden de namen bij wijze van practical joke op de grafzerken had aangebracht.

Een herkeuring bewerkstelligde dat de film toch uitgebracht kon worden, maar de familie van pastoor De Beer wist wel in kort geding te verhinderen dat Ongewijde aarde in Tilburg te zien zou zijn. Het tweede filmkeuringsverbod, van Blue Movie (Wim Verstappen, 1971), zou de aanleiding worden tot het wijzigen van de Bioscoopwet. Producent, regisseur en scenarioschrijver Van der Heijden zette zijn carrière voort als opdrachtfilmer. vooral in Ierland, en zou nog één speelfilm maken, in België. Kasper in de onderwereld (1979), over een getroubleerde concertpianist op zoek naar zijn overleden geliefde, was gebaseerd op Hubert Lampo's magisch-realistische roman De goden moeten hun getal hebben. Een deel van de opnamen was tot stand gekomen onder regie van Jos Jacobs en Frans Buyens, die beiden hadden afgehaakt. Zes jaar na het begin van de productie draaide Van der Heijden bij en maakte van de rushes een samenhangende film. In 1997 maakte Huub van der Put voor de NPS de documentaire Jef van der Heijden - Fietser naar de maan. Daarin werd ook eerherstel bepleit voor Blauw licht (1966), een vrij onbekende, autobiografische korte speelfilm van Van der Heijden over het verzet en de nasleep voor de overlevenden. In 2006 verscheen nog een korte (video)documentaire over de filmer, Rode wijn en natte voeten van Dré Didderiëns. Overigens was niet alleen Ongewijde aarde voorwerp van pogingen om vertoning te verhinderen. Bert Haanstra en zijn erven zijn niet dol op diens eerste flop De zaak M.P. en Frankfurther en zijn erven verhinderen effectief vertoningen van Fietsen naar de maan.